“Xudoybergan Devanov va uning davri” fotoko`rgazmasi

O‘zbekiston Tasviriy san'at Galereyasi zallarida “Xudoybergan Devanov va uning davri” nomli fotoko‘rgazma o‘z ishini boshladi.

Turkistonning ilk foto suratlari taqdir taqozosi bilan aynan Xiva xonligida qilingan edi.

Rossiya Fanlar Akademiyasiga qarashli Buyuk Petr nomidagi Peterburgdagi antropologiya va etnografiya muzeyida “Xiva xonligining ko‘rinishlari” fotografik albomi saqlanadi.

Avvallari Turkiston o‘lkasini suratga olgan fotosuratchilar orasida mahalliy aholi vakillari bo‘lmagan. Sharq mentalitetida shariatning jonli ob'ektlar tasviriga bo‘lgan taqiq bunga yo‘l qo‘ymas va fotoportretlar yaratish umuman aqlga sig‘mas edi. Ammo 1903 yil Yangi Urgenchning Xiva xonligida Xudoybergan Devanov o‘z fotoatel’esiga asos soldi. Uning ijodi bugungi kunda O‘zbekistonning ko‘plab foto san'ati ustalari va tarixchilar tomonidan o‘rganilmoqda.

Xudoybergan Devanov birinchi o‘zbek kinooperatori va fotosuratchisi, 1879 yil Xiva shahrida, saroy kotibi, ziyoli Xiva xoni Sayid Muxammad Raxim II yaqinlaridan bo‘lgan Nurmuhammad Devanov oilasida tavallud topgan.

Shunday bo‘ldiki, qiziquvchan bolakay Xudoybergan bir kuni Xiva ko‘chalarida ko‘chirib keltirilgan nemislar poselkasi boshlig‘i - Vilgelm Penner tomonidan o‘tkazilgan fotosessiya qatnashchisiga aylandi. Foto san'atining bu tashabbuskorini mahalliy. V. Penner yosh xivalik bolani fotoga olish jarayoni, negativlarni namoyon qilish va suratlarni chiqarish bilan qiziqtirib qo‘ydi. Bolakay tezlik bilan muallimi tomonidan sovg‘a qilingan “ZOT” markali apparatdan suratga olishni o‘rganib oldi.

Shu zaylda O‘rta Osiyoda birinchi milliy fotosuratchisi dunyoga keldi va keyinchalik u o‘zbek foto san'atining asoschisi va birinchi milliy kinooperatoriga aylandi.

Xudoybergan Devanovning ilk etnografik fotosuratlari – Xorazm tarixi va xalqiga bo‘lgan muxabbat bilan yo‘g‘irilgan (shahar devorlari yoqasidagi dorbozlar, ovchi qushlar bilan ovchilar, Xiva aravalari, ariqlarni tozalash paytidagi irrigatorlar). Uning suratlari etnografik va badiiy yondashuvning uyg‘unligi bilan ajralib turadi. Bu xatto uning tarixiy-me'moriy obidalar fotosuratlarida ham sezilib turadi. X.Devanovning ilk ishlari sifati bo‘yicha mahoratli suratkash zamondoshlaridan qolishmaydi. U tomondan chiqarilgan fotosuratlarning ko‘pchiligida arab shriftida bitilgan yozuv va sanalar mavjud. Ular muallif tomonidan negativning o‘ziga tushirilgan bo‘lib, yosh fotosuratkash foto san'atiga XIX asrning 90-yillarida kirishganiligiga dalil bo‘la oladi.

XX asr boshida foto suratlar pochta otkritkalari uchun tasvir sifatida foydalanilib, bu san'atning yangi yo‘nalishini ommalashtirgan. Biroq Xiva xonligining ko‘rinishlari bu kabi ommaviy mahsulotlarda kam uchraydi. Gap shundaki fotografik pochta otkritkalarining asosiy nashriyotchisi revolyutsiyadan avvalgi Rossiyada A.S. Suvorin Kontragentligi bo‘lib, ular xukumatdan pochta kartochkalarini imperiyaning barcha temir yo‘l stantsiyalarida sotish bo‘yicha eksklyuziv huquqini olgan. Shu sababdan ham otkritkalarda xatto temir yo‘l bo‘ylab joylashgan ko‘rimsiz aholi yashash punktlari ham chop etilgan. Xiva xonligida esa temir yo‘l aloqasi mavjud bo‘lmagan.

XX asrning 20-30 yillaridagina me'morlik, etnografiya va Xiva tabiatiga bag‘ishlangan ahamiyatli fotomateriallar paydo bo‘la boshladi. Bu O‘zbekistonning uzoq viloyatida turli ilmiy ekspeditsiyalarida ishlayotgan qatnashchilar tushirgan foto suratlar edi. Ayniqsa, professor S.P. Tolstovning 1936 yildan ko‘p yillar davomida o‘tkazgan Xorazm ekspeditsiyasidagi ko‘plab fotosuratlari mashhurdir.

Urush yillardan keyin Xorazm mamlakatning turistik yuragiga aylangandagi fotosuratlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Ayniqsa bu XX asrning 90-yillarida mustaqil O‘zbekiston Xorazmning 2500-yilligini nishonlaganida sezildi. Bugungi kunda ajoyib tarzda nashr etilgan fotoalbomlar va kitoblar ochiq osmon ostidagi me'moriy-etnografik muzey nomini olgan Xivaning takrorlanmas go‘zalligini bizga ochib beradi.

Ko‘rgazmada 60 ga yaqin arxiv fotosuratlar o‘rin olgan bo‘lib, ko‘rgazma 2024 yil 17 iyunga qadar davom etadi.